Esperanto-Ligo de Bosnio kaj Hercegovino estis la organizanto de dutaga popularscienca ronda tablo pri la temo ”Lingvo kaj artefarita intelekto” en Sarajevo fine de februaro. La federacia ministerio pri edukado kaj scienco estis la aŭspicianto kaj ĉefa financanto de la renkontiĝo. La diskutantoj konsentis interalie, ke algoritmoj neniam estas neŭtralaj, kaj ke la AI-motoro ne komprenas la frazojn kiujn ĝi generas, rakontas nia aŭtoro Federico Gobbo.
Imagu esti invitita aliĝi al prelegantaro pri la temo de generipova artefarita intelekto (genAI). Ĉiu alia preleganto venas de lando en kiu oni parolas lingvon kiun la aliaj komprenas, kaj la celo de la prelegantaro estas trovi manierojn kunlabori inter la respektivaj institucioj kaj trans la landaj limoj. Poste estas vi, kiu parolas lingvon ĝisoste internacian, sed kiun preskaŭ neniu el la aliaj prelegantoj parolas aŭ komprenas, kaj pro tio estas organizata skipo de tri interpretistoj por ebligi al vi sekvi la prelegojn kaj diskutojn de ĉiuj aliaj per aŭskultiloj, dum al ĉiuj aliaj la interpreta servo utilas nur kiam parolas vi.
Jen kio okazis al mi dum la ronda tablo pri la temo ”Lingvo kaj artefarita intelekto”, kiu okazis en la tagduo 20-21-a de februaro. Ne, la aliaj prelegantoj ne parolis Esperanton (krom unu, Samir Ribić, profesoro pri komputiko kaj esperantisto, kiu tamen ne instruas la lingvon en sia universitato). Ĉiuj prelegantoj parolis la bosnan, ĉar la rondan tablon organizis Esperanto-Ligo de Bosnio kaj Hercegovino, en Sarajevo.
La tri interpretistoj estis esperantistoj, kiuj elesperantigis mian penson al respektive la bosna, la serba kaj la kroata. Kaj la sufiĉe amuza paradokso de la tuta situacio estis la temo pri kiu ni estis invititaj paroli: la lastatempa furoraĵo en la bitteknologia mondo, tio estas la generipova artefarita intelekto kaj kiel ĝi influas la lingvojn. Partopreninte la situacion, do, mi povas unue rimarki, ke genAI tute ne kapablas anstataŭi homajn interpretistojn.
La starpunkto de la ronda tablo estas, ke AI ĝenerale ne povas solvi problemojn anstataŭante homojn, sed ja povas esti valora helpilo. Kelkaj prelegantoj atentigis, ke la termino ”intelekto” aŭ ”inteligento” en la esprimo AI, siatempe inventita fare de John McCarthy en 1956 en Usono, efektive ne estis la plej taŭga por eviti la nuntempan miskomprenon pri la kapabloj de ĉi tiu bitteknologio. Alia kuniga opinio estas, ke AI devas esti uzata ne facilanime sed atente, konsidere kaj zorge.
Unu el la problemoj malantaŭ tio estas, ke la datumoj kaj la fontokodo ofte ne estas malfermitaj por esti analizataj sub lupeo. Flanke al tio, konsiderendas la malsimileco inter la kvanto de datumoj por trejni la AI-motoron je dispono en la angla kaj la datokvanto en ĉiuj aliaj lingvoj, kaj, aparte grave, en malgrandaj lingvoj kiel la bosna kaj Esperanto – ”malgrandaj” laŭ la vidpunkto de la ĉeesto en la bitmondo, kiel precizigis prave profesoro en la Universitato de Sarajevo pri la bosna, serba kaj kroata lingvoj, Halid Bulić.
Paradokse, mi klarigis, ke Esperanto estas pli videbla kaj subtenata bitmonde ol multaj lingvoj laŭ aliaj kriterioj pli vivipovaj ol ĝi, ekzemple laŭ la nombro de parolantoj.
En sia prelego, Samir Ribić celis malmistifiki la aŭron de mistero kiu ĉirkaŭas AI, rakontante ĝian historion. Fakte ni nun vivas la lastan ŝtupon, tiun de genAI, sed pleje la problemoj restas la samaj de jardekoj. La unua ”babileja roboto” (jen la signifo malantaŭ la vorto ”ĉatboto”) nomiĝis Eliza, kaj estis eksperimento farita en la 1960-aj.
Tiutempe la babilejo salutis la uzanton asertante, ke ĝi estas psikoterapiisto. Se la uzanto restas je tiu ĉi iluzio, la AI-motoro povas esti surprize verosimila dum iom da tempo, kaj fakte efektive helpi la uzanton, antaŭ ol enui, se la uzanto iras al kompleksaj temoj. La algoritmo tiam estis simpla, ĉar la asertoj estis turnitaj al demandoj reprenante la samajn vortojn.
Fidi je la AI-maŝino kvazaŭ ĝi reale komprenus la demandojn de la uzanto restas same probleme hodiaŭ, eĉ se la akurateco de genAI estas multe pli alta ol tiu de la primitiva Eliza. Gravas refari la pensan eksperimenton de la usona filozofo John Searle, konatan kiel la Ĉina Ĉambro: la eksperimento pruvas, ke la manipulado de la homa lingvo fare de AI estas pure sintaksa, sen ajna semantiko.
Alivorte, la kompreno pri la enhavo de la frazoj kiujn proponas al la uzanto la AI-motoro estas tute kaj nur en la kapo de la uzanto, ne de la maŝino. Do, la ĉefa demando finfine, pri kiu ĉiuj prelegantoj akordiĝas, estas: kion homoj gajnas per genAI kaj kion malgajnas? Kaj ĉu estas specifaj homgrupoj kiuj gajnas super aliaj?
Tio malfermas alian dimension al la disvastiĝo de genAI, kiel rimarkigis Amila Akagić, profesorino pri informadiko en la Universitato de Sarajevo, nome la timon perdi laborpostenojn pro la anstataŭado fare de genAI. Eĉ tiu ĉi timo estas malnova, ĉar ĉiuj teknologioj, kiam ili alvenas la socion, estas suspektindaj por partoj de la socio kiuj ne komprenas la teknikaĵojn malantaŭ ilia funkciado.
En la kazo de AI, ne facilas kompreni tiajn teknikaĵojn, kaj pro tio la strebo malmistifiki valoras la penon hodiaŭ pli ol antaŭe. La fakto ke malantaŭ la kurteno troviĝas neŭroretoj, kiujn homo ne povas inspekti, ne faciligas la forigon de la timo, eĉ pratimo, perdi la politikan kontrolon de tiu ĉi bitteknologio.
La estro de la Departemento pri komunikado kaj ĵurnalismo ĉe la Fakultato de politikaj sciencoj en la Universitato de Sarajevo, profesoro Fahira Fejzić-Čengić, montris, ke de kiam industrio forprenis la gvidan rolon en la disvolviĝo de AI de la akademiaj instancoj, kiel ekzemple universitatoj kaj esplorcentroj, pli kaj pli malfacilas esplori pri ĝi, pro la netravideblo de la fontokodoj kaj de la konar-bazo malantaŭ la funkciado de genAI-motoroj.
Spertulas pri ili specife profesoro Razija Turčinhodžić Mulahasanović, kiu esploras kaj instruas en la sama universitato. Ŝi proponis respondi la demandon ”Ĉu AI estas pli inteligenta ol ni?”.
Al ŝi mia respondo estis inversigi la demandon jene: ĉu homoj iĝas pli stultaj pro AI? Mi menciis epizodon por klarigi la inversigon. En la historio de la Turing-a Testo, estas fama la misjuĝo pri spertulo pri Ŝekspiro, Cynthia Clay, kies kono pri la poeto estis tiel perfekta, ke ŝi estis konsiderita nehoma (por interesatoj: temas pri la unua eldono en 1991 de la Premio Loebner, kiu nun ne plu ekzistas).
Nasir Muftić, docento pri juro en la Universitato de Sarajevo, atentigis, ke estas jura vakuo pri la respondeco de la respondoj de AI, ĉar ne klaras al kiu iras la kreditokapablo kaze de aŭtomata decido. Ekzemple, se kuracisto fidas je konsulto de AI por diagnozi malsanon kaj finfine la paciento mortas pro misdiagnozo, kiu respondecas? La kuracisto, aŭ la entrepreno malantaŭ la genAI-babilejo?
Tiu ĉi rimarko instigis diskuton pri la supozata neŭtraleco de genAI, pro manko de morala konscio en la maŝino. Tamen, algoritmoj neniam estas neŭtralaj, ĉar ili estas fasonataj laŭ plano kaj celo, fare de la homoj kiuj fine programas ilin. Se la rezulta programo estas parte aŭtonoma, kiel en la kazo de genAI, la morala flanko de la tuta afero estas eĉ pli grava.
Kelkaj utilaj aplikoj de tiuj algoritmoj estas jam uzataj, kiel montris la raporto de Senija Šehanović, docento en la Universitato de Zenica pri komunikado kaj amaskomunikilaro, pri la uzo de genAI fare de bosnaj universitataj studentoj. Ekzemplon donis Semir Hambo, ĉefredaktoro de populara retportalo en la bosna: AI helpas trovi malamparoladon en komentoj al novaĵaj artikoloj en ĝi kaj forigi ilin aŭtomate.
Mia repliko estas, ke, laŭ mia sperto, malutilaj uzoj pli gravas ol la utilaj, almenaŭ en la kunteksto de la studentoj en la Universitato de Amsterdamo. Fakte, foje ili uzas la helpon de genAI por verki siajn eseojn sen agnoski ties helpon, kaj ne ĉiam facilas pruvi, ke ili kondutis tiel. Tio estas malferma problemo, kies solvo ne klaras: almenaŭ agnosko de la uzo de genAI povus esti etike pli akceptebla ol tute intenca kaŝo.
Je la fino de la ronda tablo, estiĝis planoj kunverki manifeston pri etika uzo de genAI en la publika spaco, kiu instigu pli da kunlaboro inter la prelegantoj de la areo, dum la traduko al Esperanto faciligu la disvastigon al aliaj spertuloj tra la mondo kaj espereble al propono kunlabori fruktoplene. Finfine, ni jam pavimis longan vojon el la antikveco, kiam sklavoj estis kvazaŭ iloj anstataŭ homoj kaj havis neniun rajton, atentigis prof-ino Fahira Fejzić-Čengić.
Prof-ro Samir Ribić proponis adopti en la manifeston kibernetikan difinon de la afero: la diferenco inter genAI kaj la antaŭa situacio estas la centriĝo de la maŝin-maŝina komuniko, kies dinamiko stiras la hom-maŝinan. Kaj tio movas la homajn estaĵojn en la periferion de la komunik-sistemo, kaj neniu el la prelegantoj volus ion similan.
La laboro de la interpretistoj estis grandioza, kaj mi estas dankema al ili, sed mi devas konfesi, ke aŭskulti dum du labortagoj preskaŭ ĉiun prelegon tra interpretado per aŭskultiloj estas vere laciga tasko. Ĉiuokaze, la sperto estis tre interesa kaj povas iĝi modelo por konstrui ponton inter esperantistaj kaj neesperantistaj spertuloj pri difinita interesplena temo serioze diskutinda.
Federico Gobbo
Mi, laikulo, gratulas profesoron Gobbo pro strange komprenebla resumo de tiom kompleksa temo.
“Fakte, foje ili uzas la helpon de genAI por verki siajn eseojn sen
agnoski ties helpon, kaj ne ĉiam facilas pruvi, ke ili kondutis tiel.
Tio estas malferma problemo, kies solvo ne klaras: almenaŭ agnosko de la
uzo de genAI povus esti etike pli akceptebla ol tute intenca kaŝo.”
Nu, se oni uzas AI ne kiel kompletan (menso)anstataŭon sed kiel plian ilon por plenumi taskon, ĉu vere necesas atentigi pri tio? Studentoj sendube uzis komputilon por pretigi siajn laboraĵojn, eĉ se nur por bele tajpi ilin, aŭ lampon por vidi, kion ili faras. Ĉu ili devas atentigi pri tio?
Kompreneble se studento nur kopiis rezulton el AI sen eĉ ĵeti rigardon al la rezulto aŭ, ĵetinte rigardon, sen eĉ kompreni ion ajn, tio estas alia afero. Sed se studento uzis AI kiel plian ilon inter pluraj, kial estus etike pli akcepteble atentigi nur pri tiu specifa ilo?
La komparo kun lampo ne ŝajnas tre interesa. Mi supozas, ke ĉiu sukcesos mem trovi la gravajn diferencojn. Pli interesa komparo estus kun literumilo.
Se vi mem programus vian Artefaritan Intelekton kaj trejnus ĝin nur per viaj propraj verkoj, tiam mi konsentus, ke vi ne devus mencii vian uzadon de tiu «ilo». Tiam ĝi ja estus nur ilo. Tute alia afero, tamen, estas uzi servon, kies funkciadon oni apenaŭ komprenas, kaj kiu estis trejnita per la verkoj de multaj aliaj homoj.
Ĉu tio diferencas esence de literumilo? Eble ne! Se oni verkus en lingvo, kies ortografio ne estus jam normigita, tiam vi eble ja devus mencii, kiun literumilon vi uzis. Sed Esperanta literumilo nur aŭtomatigas la komparadon kun diversaj vortaroj, kiuj ne multe diferencas inter si. Se verkisto skribus «maĉo» anstataŭ «matĉo», ĉar la literumilo ne rekonus tiun lastan formon, kaj ne mencius sian uzadon de literumilo, eble en ia teknika aŭ filozofia senco tio estus plagiato, sed ĝi estus bagatela kaj ignorinda, ĉu ne?
“Tute alia afero, tamen, estas uzi servon, kies funkciadon oni apenaŭ komprenas”
Mi nek scias nek komprenas, kiel funkcias aŭtomotoro, aŭ fridujo, aŭ televidilo, aŭ amaso da aliaj iloj. Kaj mi sendube ne estas escepto. Ni ne scias, kiel funkcias tiuj iloj, sed al ni gravas la rezulto: veturado, malvarma biero, bildoj. Ĉu la fakto, ke ni ne komprenas la funkciadon, igas nian uzon de tiuj iloj senrespondeca ago?
Por sciencisto sendube tre gravas scii, kiel kaj kial funkcias AI, same kiel por aŭto- aŭ fridujfabrikisto tre gravas scii, kiel kaj kial funkcias la aŭto aŭ la fridujo. Sed al uzanto gravas nur la rezulto: la aŭto veturas, la fridujo malvarmigas. Kaj la AI donas taŭgajn respondojn. Se “[ne] uzi servon, kies funkciadon oni apenaŭ komprenas” estus nepre sekvenda regulo, apenaŭ iu homo povus uzi ion ajn.
“kaj kiu estis trejnita per la verkoj de multaj aliaj homoj.”
Ĉu tiu multhoma fontaro iel kaj ial igas la aferon malinda, suspektinda…? Ĉu trejnado per la verkoj de nur unu homo iel kaj ial igus la aferon pli sekura kaj malpli diabla?
“Mi nek scias nek komprenas, kiel funkcias aŭtomotoro, aŭ fridujo, aŭ televidilo, aŭ amaso da aliaj iloj.”
Sed ĉu vi uzas tiujn ilojn por verkado, kaj ĉu vi sufiĉe komprenas ilian funkciadon por kompreni, kiel kaj kiugrade ili kontribuis al viaj verkoj?
“Ĉu la fakto, ke ni ne komprenas la funkciadon, igas nian uzon de tiuj iloj senrespondeca ago?”
Mi ne respondas tion, nek viajn aliajn demandojn, ĉar mi ne havas opinion pri tio. Mi respondis nur pri la demando, ĉu oni menciu la uzadon de Artefarita Intelekto. Laŭ mi, oni ja menciu ĝin.
Aliflanke, laŭ mi ne necesas mencii la markon de fridujo, en kiu vi tenis la bieron, kiun vi konsumis dum via verkado. Eble menciu la markon de biero. Aŭ almenaŭ avertu la legantojn, ke vi estis ebria, dum vi verkis vian respondon!
Edmundo: “Mi respondis nur pri la demando, ĉu oni menciu la uzadon de Artefarita Intelekto. Laŭ mi, oni ja menciu ĝin.”
Efektive la uzkondichoj de OpenAI postulas, ke, se al finaj uzantoj oni prezentas vochon kreitan per AI-ajho de OpenAI, oni prie atentigu ilin.
Che tia popularscienca ronda tablo mi atendus diskuton pri ankau jena demando:
Kiom en mondo, kie tradukado kaj interpretado estos sufiche oportune fareblaj per teknikaj rimedoj (per au sen AI), la angla, Esperanto au kiu ajn alia lingvo entute estos ankorau signifaj en la funkcio de interlingvo?
Kiom tiu chi demando (au simila) estis traktita?
Mi iom cerbumis pri la temo:
https://lingvatereno.blogspot.com/2025/01/ai-kaj-la-fundamenta-esperantista-sperto.html
Dankon. Tion mi jam estis leginta antaue. Des pli sciinde estas, chu tiu temo estis ankau temo che la ronda tablo.
Mi povas facile respondi al tiu ĉi demando: ne, la temo ne estis vere traktita aparte. La ĉefa zorgo de la aliaj prelegantoj estis, tute kompreneble, la statuso de la bosna kaj ĝia videbligo per AI.
Mi ne estas certa, chu rilate la videbligon de la bosna per AI mi komprenis la chefan zorgon de la aliaj prelegantoj.
Kiel ajn: Lau tiu retpagho de OpenAI ankau la bosna estas inter tiuj lingvoj, kiujn subtenas la parolrekonilo kaj tradukilo anglen de OpenAI. (Kaj same statas pri envochigo fare de OpenAI lau tiu alia retpagho.)
Cetere rilate Esperanton:
Ghi ne estas listigata inter la subtenataj lingvoj. Tamen la rezultoj de transskribo kaj envochigo (parolsintezo) intertempe estas miasperte almenau kontentigaj – precipe okaze de utiligo de la modeloj respektive gpt-4o-transcribe kaj gpt-4o-audio-preview.
La manko de plusaj aŭ minusaj reagoj de la legantoj al la komentoj (krom, strange, al la tutunua komento), tiom oftaj en alitemaj komentoj, miaopinie montras ke esperantistoj fajfas, ĉu ili komprenas aŭ ne komprenas la precizan funkciadon de AI: plej probable ili simple uzas ĝin laŭbezone sen cerbumi pri filozofiaĵoj.
Estas kelkaj artikoloj en Esperanto pritraktantaj la temo, ankaŭ filozofi-vidpunkte, laŭ mia scio.
Iom preterteme, sed: Ĉu nenies atento trafis la kurioza fakto, ke – laŭ la aserto de la aŭtoro – ĉiuj ĉeestantoj krom li sin reciproke komprenis, sed tamen necesis TRI interpretistoj por komuniki lian Esperanton al ili?
Interpretistoj ja kutime laboras pare por povi alterni, sed ĉi-kaze estis pli da ili kaj, ĉefe, laŭ mia kompreno, en la momentoj kiam Federico parolis, tio laborigis ĉiujn tri kaj tra la aŭskultiloj en la salono sonis tri preskaŭ identaj interpretadoj en la bosnan, la serban kaj la kroatan.
Evidente estas afero de ia neŭtraleco ke oni ne donis al Federico “buŝon” unulingvan (kiun ja, laŭ la aserto, ĉiuj ĉeestantoj komprenus), sed dungis tri homojn por esence sama laboro. Nu, okazoj por praktiki Esperantan interpretadon per profesia tekniko ne abundas, do mi gratulas la organizantojn pro tiel trejni en ĝi pli multajn homojn, sed ja mi devas samtempe miri pri la alprenita lingva reĝimo, kiu en unu aspekto agnoskas la reciprokan kompreneblon de la eks-jugoslaviaj lingvoj, nur por nei ĝin en alia aspekto, postulante tri (mal)samajn tradukojn el lingvo fremda.
Estimata,
evidente mia rakonto ne estis klara pri tiu ĉi punkto. Lasu al mi klarigi la situacion pli akurate.
La tri interpretistoj alternis la tutan tempon, kaj ĉiu interpretis mian Esperanton al malsama lingvo, t.e. la bosna, serba kaj kroata lingvoj. Tio signifas, ke samtempe estis nur unu traduko el Esperanto al unu el la tri lingvoj, kaj unu traduko al Esperanto, sed efektive neniam la du homoj tradukis samtempe, pro la situacio kiun mi priskribis: nur mi bezonis esperantigon, dum preskaŭ ĉiuj aliaj bezonis el-esperantigon de mia parolo.
Tra la aŭskultiloj estis nur du kanaloj, unu por mi, esence, la aliaj por ĉiuj aliaj kiuj bezonis el-esperantigon de la enhavo kiun mi estis diranta. Tute ne gravas, ĉu la ĉeestantoj estis bosnaj (la granda plejmulto), kroataj, serbaj — kaj, miakomprene, partoprenis eĉ montenegrano. Ili tre facile akceptis la interpretadon, sendepende de la eks-jugoslavia lingvo, por uzi vian esprimo, uzita tiam.
Mi esperas, ke mi klarigis pli bone la situacion.
Federico Gobbo