Tiomismo, alies, kaj diversaj modernaĵoj (eseo-parto3)

Tiomismo - ĉu malsano? La korelativa tabelo de Esperanto enhavas -iel-vortojn por maniero kaj -iom-vortojn por kvanto. Por esprimi gradon ĝi ne havas apartan serion. Klasike kaj Zamenhofe oni uzas la -iel-serion – ”tiel bela”, ”kiel granda” ktp. Tamen jam frue aperis tiucele ankaŭ la iom-serio. Kelkaj gramatikistoj kritikas tion, kaj en 1954 H. A. de Hoog eĉ nomis tion ”malsano” kun la nomo tiom-kiom-ismo. Aliaj opinias, ke la -iom-serio uzeblas por aparta emfazo. (Cetere, oni ja vaste uzas la vortojn iom kaj iomete por esprimi gradon.) Do, estas interese esplori, kiel aŭ kiom la Interretaj lingvuzantoj infektiĝis de tiu eventuala malsano. Mi serĉis aron da esprimoj de la tipo ”tiel bona” – ”tiom bona” kaj similaj.

	2005
	tiel	tiom	tiom%
blanka	42	0	0%
bele	329	33	9%
aminda	26	5	16%
frue	227	55	20%
feliĉa	104	27	21%
bona	616	170	22%
bone	889	266	23%
forta	359	133	27%
alta	181	85	32%
grava	237	135	36%
granda	915	637	41%
longa	194	136	41%
ofte	373	282	43%
longe	790	648	45%
multe	647	718	53%
multaj	206	285	58%
malmulte	119	256	68%

La rezulto estas sufiĉe interesa. Kvankam ĝenerale tiel superregas, tamen montriĝas, ke la elekton de tiel aŭ tiom por esprimi gradon ege influas la speco de vorto, kies gradon oni volas esprimi. Ĉe adjektivoj kaj adverboj mezureblaj oni pli ofte uzas tiom. Ĉe la vortoj multe kaj malmulte oni eĉ preferas tiom. Ĉe nemezureblaj ecoj kiel bela, bona kaj feliĉa oni plej ofte preferas esprimi gradon per tiel.

Ali-specaj korelativoj: Kelkaj homoj jam delonge hereze vastigis la korelativan tabelon per vortoj komenciĝantaj per ali-, kiel alies, aliel ktp. Ĉi tie ne estas la ĝusta loko por montri, ke tio povus havi tre ĝenajn kromefikojn. Estas nediskuteble, ke la problemo kaŝiĝas en la dubo, kiun tia uzado alportus al la vortoj alio, alia kaj alie. Ĉu ili restus normalaj substantivo, adjektivo kaj adverbo, kun ties normalaj signifoj kaj uzo, aŭ ĉu subite ankaŭ ili iĝus korelativoj kun aliaj signifoj kaj uzo?

Jen la rezultoj de la Interreta serĉilo. Por komparo, mi montras dekstre la nombrojn trovitajn de normalaj ti-korelativoj:

Vorto	2002		2005
	ali-	ti-	ali-	ti-
-al	19	4990	67	54500
-am	25	4785	88	63500
-el	112	5257	703	96600
-es	206	2505	1110	29700
-om	19	3809	40	37900
-u	47	13595	147	181000
-e	1403	9226	13900	105000
-en			89	60000

Ĉar la vorto aliu aperas en centkvindeko da ttt-paĝoj, mi serĉis tre oftan esprimon – ”unu la alian” – kaj ricevis 9 170 trafojn. Se ali- iĝus parto de la korelativa tabelo, tiu esprimo devus iĝi ”unu aliun”, sed tiu formo donis nul trafon en Interreto! Mi tamen trovis dek ”unu la aliun” – ĉu tajperaroj, ĉu nelogikaj formoj, ĉar oni ja ne uzas artikolon kun la korelativoj.

Kiel videblas en la supra tabelo, mi trovis ankaŭ naŭdekon da ttt-paĝoj, kiuj uzas la vorton alien en la signifo aliloken (necesis elsarki multajn anglajn alimondanojn = ”alien” el la serĉado). Ĉar la rilato inter tie kaj tien estas malpli ol 2:1, oni eble povas suspekti, ke proksimume centkvindeko el la 13 900 alie estas uzataj en la signifo aliloke. Do, kredeble relative malmultaj el tiuj, kiuj uzas alies, aliel, aliu, konsideras alio, alia, alie kiel korelativojn.

Diversaĵoj. Pri multaj diversaj diskutobjektoj aŭ nestabilaj aferoj en Esperanto la Interreta uzado estas esplorebla.  Jen sekvos kelkaj disaj ekzemploj. La prefikso ge- klasike estas uzata nur en pluralo por paroli aŭ pri paro – edzo + edzino = geedzoj, aŭ pri aro el ambaŭ seksoj – amikoj + amikinoj = geamikoj. Tamen de kelka tempo aperas fojfoje alia uzo de ge-, ĉu en singulara substantivo, kun la signifo ”unu el paro/aro, sendepende de sekso”, ĉu en alispeca vorto, por signi ion kio koncernas du aŭ pliajn personojn el ambaŭ seksoj. Jen eta esploro en Interreto.

Vorto	2005
Gepatro	158
Gefrato	18
Geamiko	12
Gedormi	6
Gesolaj	6
Gelernejo	8

Facilas konstati, ke ĉi tiu uzo ankoraŭ preskaŭ ne konatas en Interreto. Nur la formo ”gepatro” kun la signifo ”unu el la gepatroj” aperas en notinda grado, kvankam malmulte kompare kun 13 200 ”gepatroj”. Eble tamen estas pli ĝuste kompari ĝin kun la esprimoj ”patro aŭ patrino” kaj ”patrino aŭ patro”, kiuj aperas en 59 kazoj, do eĉ malpli ofte ol gepatro, kaj ”unu el la gepatroj”, kiu aperas en 30 kazoj.

Alia temo, kiun facilas esplori per Interreta serĉilo, estas la uzado de longaj aŭ koncizaj formoj ĉe kelkaj radikoj. Temas pri latinaj finaĵoj, kiuj ofte estas redundaj en Esperanto, ekz. -acio kaj -ika. La jena tabelo pri kelkaj vortparoj montras grandan diferencon de vorto al vorto, kaj en kelkaj okazoj la du formoj ja akiris malsamajn nuancojn.

Vorto	2005
	-a	-ika
Aŭtent-	283	350
Ekzot-	87	219
Erot-	31	402
Hermet-	9	50
Mekan-	2	361
	-o	-acio
Inaŭgur-	1770	6
Civiliz-	812	882
Dekor-	72	214
Konjug-	18	147
Konvers-	13	1370
	-o	-ario
Koment	6120	1360

Oni vidas, ke la Zamenhofa aŭtenta kvante preskaŭ egalas al la oficiala aŭtentika, kiun preferas NPIV. Male ĉe ekzota, kie NPIV preferas la mallongan formon, ankoraŭ dominas la pli longa ekzotika, kaj eĉ pli klare tio validas pri erota/erotika, kie NPIV ŝajne havas signifonuancon, kiu tamen spitas mian komprenpovon. Dank’ al la Solenaj Inaŭguroj la formo inaŭguracio preskaŭ mortis. Kaj komentario ŝajne cedas al la pli mallonga komento.

Du terminoj, kie konkuras eĉ po tri formoj, estas la vortoj por inkluzivi kaj ekskluzivi. Sube mi montras la Interretajn trafojn el januaro 2005:

Vorto	2005
	-i	-e
Inkluziv-	302	16700
Inklud-	208	371
Enklud-	13	27
Ekskluziv-	49	3950
Eksklud-	133	45
Elklud-	7	9

En la tabelo estas interese konstati, ke la praktika lingvuzo ne estas simetria. Ĉe adverba uzado, ege dominas la ”-kluziv-formoj”, dum ĉe verba uzado, la ”-klud-formoj” pli forte konkuras, kaj ĉe ekskludi eĉ klare superregas. La Piĉ-aj retroderivaĵoj enkludi kaj elkludi tute nature ne tre oftas en Interreto. Alia frapa trajto estas, ke la Interretaj esperantistoj ŝajnas ege pli inkluzivaj ol ekskluzivaj!

Alispeca vortgrupo estas la triopo spontanea–spontana–sponta, ĉiuj kun egala signifo. Tra la vortarserio PV–PIV1–NPIV la ĉefa formo restas spontanea, al kiu oni plusendas sub spontana kaj – en NPIV – sub la ”familiara” sponta. Laŭ la Interreta uzo en januaro 2005 tamen ege superregas la ”meza” formo spontana.

Vorto	2005
Spontanea	263
Spontana	1980
Sponta	8

Modernaĵoj. Granda parto de la lingva evoluo simple spegulas la socian, kulturan kaj teknikan evoluon. Senĉese dum la homa vivo ni renkontas novajn aferojn, kiujn necesas iel nomi. ”Kaj kiel la homo nomis ĝin, tiel restis ĝia nomo...” Niaj geavoj devis trovi vorton por aŭto, niaj gepatroj por bikino kaj ni mem por aidoso. Estas tute natura afero, ke ĉe la plej freŝaj novaĵoj la lingvo malplej stabilas. Tio validas en ĉiu lingvo kaj estas ĉefe demando de tempo. Eble tamen la stabiliĝo bezonas pli da tempo kaj disputoj en Esperanto ol en nacia lingvo, pro la manko de komunaj institucioj, televido, tagaj ĵurnaloj kaj ĝenerale pro malpli intensaj interrilatoj. Al tio sendube aldonendas iom da nacilingva influo. Eĉ se ni ne volas tion agnoski, ni subkonscie estas influataj de niaj denaskaj lingvoj.

Mi serĉis Interrete pri kelkaj modernaĵoj, kie laŭ mia sperto troviĝas konkuraj formoj. Nu, modernaĵoj...  Eble oni ne nomu ĝinzon modernaĵo, sed en la Esperanta mondo la evoluo ja iomete prokrastiĝas...

La serĉorezultoj aperas ĉi-sube.

Vorto	jan 2005	okt 2005
Komputilo	16400	42700
Komputero	771	820
Komputoro	301	325
Aidoso	885	837
AIDS	158	567
Aideso	155	159
Faksi	63	141
Telekopii	17	20
Telefaksi	12	17
Retpoŝto	8540	18689
E-poŝto	648	788
Poŝtelefono	436	779
Portebla telefono	89	174
Mobiltelefono	9	16
Telefoneto	1	5
Hamburgero	32	70
Burgero	10	25
Hamburgaĵo	9	11
Hamburgoro	1	0
Fritoj	19	34
Terpomfingroj	15	20
Pomfritoj	3	10
Termpomfritoj	2	7
Kolao	54	108
Kokakolao	17	30
Ĝinzo	26	63
Ĵinzo	18	23
Ĵinso	8	19
Ĝinso	3	6
Jinzo	1	5
Dreliko	18	47
Bluĝino	7	16

Por Libera Folio mi ripetis la serĉojn en oktobro 2005, kaj kiel la tabelo montras, la rilatoj ŝajnas stabilaj. Sola escepto estas la siglo AIDS, kies proporcio kreskis, tamen oni konsideru, ke ĝi ofte estas uzata ne kiel vere Esperanta vorto, ekz. en demandoj "kiel diri en Esperanto AIDS" k.s.

Do, finfine, en ĝinzo el blua dreliko, maĉante hamburgeron kun fritoj kaj trinkante kolaon, ni interrilatu nur fakse, poŝtelefone aŭ retpoŝte per niaj komputiloj, por ne riski aidoson! Jen bela estonteco...  Nu, ni tamen ĝoju, ke eblos tion fari per la internacia Interreta lingvo!

Sten Johansson