Pli ol esperantisto – fundamentisto!

H. A. de Hoog: Du malsanoj en Esperanto: kia-ismo, tiom-kiom-ismo. Eric Carlén 1954. E-libro eldonita de INKO 2001.

Esperanta gramatiko estas amuza! Tial mi volas partopreni en la gramatikaj diskursoj - kiu scias, eble eĉ en la Akademio. Sed estus maloportune esti kaptita en la malĝusta partio en la lingva disputo inter kiom-istoj kaj kiel-istoj. La lastaj estas la fundamentistoj, kiuj gajnis la pliforton per Du malsanoj en 1954, do mi devos lerni paroli kiel ili. Feliĉe la libro en mia mano estas la ĝusta instruilo – eĉ resanigilo – ĉar ĝi donas praktikajn regulojn por eviti la gramatikajn malsanojn.

Sed atentu, teorion tamen ne eblas eviti. Por iĝi vera fundamentisto, endas kompreni ke la kiel-komparo (“tiel bona kiel”) estas pli logika ĉar la kompara kiel estas prepozicio, samkiel en la nederlanda, kiu estis la gepatra lingvo de la aŭtoro, Hendrik Arie de Hoog. Por kontroli la verecon de lia argumento eblas anstataŭigi kiel-prepozicion per la vorto 'estante':

Kiel infano mi loĝis en Amsterdamo.

= Estante infano mi loĝis en Amsterdamo.

Prave, kaj sammaniere kiel prepozicias en ĉiuj komparoj:

Ŝia vizaĝo estis pala kiel littuko.

= Ŝia vizaĝo estis pala estante littuko.

Sed kion tio signifas? Ni lasu la sinjorojn A kaj B demonstri.

A: Kia estis via geedziĝa nokto?

B: Ne tiel bona. La vizaĝo de mia edzino estis pala kiel littuko.

A: Ĉu vi uzis ŝian vizaĝon kiel littukon?

B: Jes.

A: Mi kredas, ke la vizaĝo de mia edzino estus ruĝa kiel littuko. Kaj ŝi batus min!

Ni vidas, ke la idiomaĵo pala kiel littuko samlogikas kun ruĝa kiel littuko. Depende de la edzino.

* * *

"Ĉu fulmo iam trakuris arbaron? Certe ne! La esprimo kiel fulmo estas grad-esprima.” - de Hoog

Sekve mi devas ekkompreni ke la kiel-prepozicio estas grad-esprima. Tio evidentiĝas en Zamenhofa ekzemplo:

La sciigo trakuris la arbaron kiel fulmo.

= La sciigo trakuris la arbaron estante fulmo.

Ne temas nur pri maniera metaforo, sed la sciigo efektive estis fulmo kaj la trakuro okazis ĝiagrade. Por tio ni devas imagi horizontale kurintan fulmon. Se ĝi ekzemple trakuris la tutan arbaron, eblas diri ke ĝi kuris 100-procente tra ĝi.

La sciigo trakuris la arbaron kiel fulmo.

= La sciigo trakuris la arbaron 100-procente.

Sed ĉu oni ne povus tiukaze ankaŭ diri La sciigo trakuris la arbaron kiom fulmo? Certe ne ĉar, laŭ de Hoog, la tabelvorto kiom estas “tro drasta, tro sentebla, tro manifesta, tro evidenta, tro sintruda por uzi ĝin en prepozicia funkcio.”

Verdire tion mi ne komprenas kiel fulmo, sed ne indas mencii tion al ĉiuj. Se mi iam “sidos” en la Akademio, prefere mi nur silentu kaj seriozmiene kapjesu dum aliaj diskutas tiun punkton.

* * *

"La kompletigo de elipsaj frazoj neniel devas efiki al la gramatika strukturo nek al la senco!" - de Hoog

Fine, veraj fundamentistoj ne daŭrigas siajn frazojn post kiel-komparoj. Ili ekzemple ne dirus La sciigo trakuris la arbaron kiel fulmo kuras ĉar tiukaze aspektus kvazaŭ kiel tamen ne estus prepozicio sed konjunkcio, kaj tiukaze ŝajnus ke de Hoog malpravis kaj fundamentistoj jam dum sesdek jaroj vagis senvoje en la Zamenhofa arbaro.

Mi tamen iom scivolemas pri la frazo: La leporo estas same saĝa kiel la vulpo estas ruza. Ĉu mi en la eventuala kunsido de la Akademio kuraĝus tiel min esprimi?

De Hoog gvidas: “Atentu bone: - - ĉia kompletigo estas nenecesa, eĉ malpermesita”.

Bone mi atentas kaj rimarkas ke de Hoog ne estis nur pioniro de fundamentisma gramatiko. Ni pensu pri la frazo Zorro veturas per trajno kaj ĉevalo. Ne temas pri elipsa aŭ mallongigita frazo:

Zorro veturas per trajno kaj (Zorro veturas per) ĉevalo.

Danke al de Hoog nun ĉiuj vidas ke kaj devas esti prepozicio! Tial ĝi verŝajne havas iom similan signifon al kun. La vera signifo de la frazo estas:

Zorro veturas per trajno kun ĉevalo.

* * *

"Ĉu en la praktiko la Esperantistoj povus atingi tian nivelon de sagaca inteligenteco?" - de Hoog

Nun mi havas teorian bazon sufiĉan por gramatikisto. Sed lingvo ne estas nura malseka teoriaĵo, ho ne! Estas tempo por lerni la praktikon. Tio estas facila ĉar uzante la regulojn de Du malsanoj ne eblas erari eĉ se oni tute ne havas logikon. Aŭ kiel Hoog konsolas: “faru la provon, kaj vi rimarkos kiel nature kaj senpene vi baldaŭ lernos uzi ilin.”

Por demonstri mi uzu sagon (-->) de la hereza frazo al la gramatike prava frazo. Ekzemple:

Tia filo kia patro!

--> Tia filo kiel patro!

Ĉu demandojn? Ne? Bone, ni komencu.

A: Kia estis via vojaĝo al Belgio?

B: Nekredebla! Mi trinkis bieron kian neniam antaŭe.

--> Nekredebla! Mi trinkis bieron kiel neniam antaŭe.

Post la korekto laŭ Du malsanoj la kaŭzo de la nekredebleco evidentiĝas: B trinkis bieron – ĉu ne: elbarele kaj subtable.

* * *

Ni daŭrigu per familiaj trajtoj.

A: Homoj ofte forgesas aŭskulti sed tio neniam okazas al mia patrino.

B: Kial?

A: Ŝi ne havas orelojn kiajn aliaj.

--> Ŝi ne havas orelojn kiel aliaj.

La patrino neniam forgesas aŭskulti, ne nur por tio ke ŝi diferencas, sed eĉ ĉar ŝi tute ne havas orelojn kaj aŭskultado kompreneble ne estas postulata al ŝi.

Oni evitas kia-ismon facile se oni uzas kiel-prepozicion anstataŭ diversaj kiaj. Sed post “la sama” oni tamen uzu kiun, kiu enkondukas subfrazon. Ekzemple en nova domego:

A: Saluton! Ĉu ankaŭ vi loĝos en ĉi tiu domo?

B: Jes! Ni aĉetis la saman apartamenton kian vi aĉetis.

--> Jes! Ni aĉetis la saman apartamenton kiun vi aĉetis.

Por klarigo: fundamentistoj estas pli societemaj. Ili preferas loĝi kune en unu apartamento por la prezo de du.

"La tiom-kiom-ismo estas rekta peko kontraŭ la Zamenhofa uzado; tiu uzado estas neniel ne konsekvenca kaj kaprica” - de Hoog

Tiom pri kia-ismo. Eviti la eĉ pli pekan malsanon, tiom-kiom-ismon, estas iel pli komplike. Se mi ne kalkulis malĝuste, de Hoog donas 12 regulojn pri ĝi. Eble mi legu ilin en la aviadilo kaj nun simple reviziu kelkajn evidentajn herezaĵojn. Ekzemple en trinkejo:

A: Mi ĵus trovis novan virinon.

B: Ĉu jam? Kial?

A: Ĉar la unua estis tiom postulanta.

--> Ĉar la unua estis tiel postulanta.

Ju pli multaj, des pli amuze estos en la fundamentisma apartamento, ĉar baldaŭ sinjoro A prezentos sian noktan trovaĵon al la unua virino. Kiel oni postulas, tiel oni havos!

* * *

Antaŭ tio oni aĉetis meblojn en brokantejo:

A: Mi pensis aĉeti ĉi tiun sofon.

B: Hu! Mi ne aĉetus sofon kiu aspektas same uzita kiom la lito.

--> Mi ne aĉetus sofon kiu aspektas same uzita kiel la lito.

Kompreneble se la sofo aspektas uzita same al la lito, oni ne kafumu sur ĝi sed prefere lasu ĝin en la vendejo.

* * *

Post entuziasma Esperantokurso oni konstatos:

A: La instruistino laŭdis la lernantojn kiuj faris tiom ĝuste antaŭ ŝia tablo.

Tio tamen estas malĝusta. La fundamentisma formo estas:

--> La instruistino laŭdis la lernantojn kiuj faris tiel ĝuste antaŭ ŝia tablo.

Kion ekzakte signifas 'tiel', mi ne scias, sed certe lernantoj havas bonan imagipovon.

* * *

Sed atentu ke tieloj kelkfoje aspektas kiel postkonsekvencoj de la unua ago.

A: Niaj ventroj jam doloras; tiom amuzan vesperon ni havas!

Devus esti:

--> Niaj ventroj jam doloras; tiel amuzan vesperon ni havas!

Feliĉe la libera vortordo nuligas ĉian miskompreneblon. Jen samo en alia vortordo:

--> Niaj ventroj jam doloras; tiel ni havas amuzan vesperon!

Aj!

Kompreneble la ekzemploj sonas strange por tiom-kiom-istoj, kiuj trouzis la emfazan vorton tiom kaj kies oreloj ne alkutimiĝis al la lingvo de Zamenhof. Tiom ja uzeblas, sed nur se oni volas tre forte esprimi la kielon. Uzu ĝin nur en komparoj, ne kiel A:

A: Kiel vi fartas?

B: Pardonu, mi ne aŭdis.

A: Kiom vi fartas?

* * *

Unu plia el la senfinaj avantaĝoj de la Zamenhofa lingvo estas, ke eblas samtempe respondi al du kiel-demandoj. Tio ŝparas tempon.

A: Kiel ni povus kapti, kaj kiom certe ni kaptos fiŝojn hodiaŭ?

--> Kiel ni povus kapti, kaj kiel certe ni kaptos fiŝojn hodiaŭ?

B: Per fiŝkaptilo.

* * *

"Ĉu tial ne estus eble ke la tuta esperantistaro sekvu la Zamenhofan ekzemplon pri la koncernaj korelativoj? Ni havas nian Akademion." - de Hoog

Do, mi lernis la lingvon Zamenhofan. Nun mi estas pli ol Esperantisto: fundamentisto. Estas tempo telefoni al la Akademio por svati min.

A: Akademio, bonan tagon.

M: Bonan tagon. Mi estas fundamentisto, pli ol Esperantisto.

A: Mi ne diras tion.

M: Ĉu vi ne estas fundamentisto?

A: Mi ja estas, sed mi ne diras ke mi estas pli ol Esperantisto. Mi estas Esperantisto, tio sufiĉas.

M: Sed se vi estas Esperantisto kaj fundamentisto, vi estas pli ol Esperantisto.

A: Ĝi ne signifas tion.

M: Ĉu ne signifas, ĉar estas du istoj? Du estas pli ol unu.

A: Tiuj tamen estas diferencaj. Ne eblas adicii.

M: Ĉu vi celas diri, ke fundamentistoj ne estas Esperantistoj?

A: Ne, ne. Fundamentistoj ja estas Esperantistoj.

M: Sed ĉiuj Esperantistoj ne estas fundamentistoj?

A: Ne. [Ekĝemas.]

M: Sed kial?

A: Nu, ili ne sufiĉe lernis pri la lingvo de Zamenhof.

M: Tamen fundamentistoj lernis. Do ili estas pli ol Esperantistoj.

A: Nu... mi ŝatus pensi tiel. Sed tio ne estas la oficiala sinteno de la Akademio. Tamen, ĉu vi havis demandon?

M: Mi volus diskuti kaj vi.

A: Nun mi ne komprenas vin.

M: Mi estas fundamentisto kaj mi ne kompletigas frazojn kiel aliaj... ne aliaj faras.

A: A ha, temas pri la kompletigo de frazoj post kiel. Vidu, nuntempe vi rajtas kompletigi viajn frazojn, ĉar kiel en tiu kazo estas partikulo.

M: Vere? Ĉu la argumentoj de de Hoog ne plu validas?

A: Ja validas, sed kiel estas partikulo.

M: Sed kion tio signifas?

A: Tio estas bone klarigita en Plena Analiza Gramatiko. Vi certe ne havas ĝin...

M: Mi trovos ĝin en la Interreto. Ĝis baldaŭ!

Estas ligo al elektronika versio de Plena Analiza Gramatiko (Kalocsay & Waringhien, 1985) en Esperanta diskutforumo. Membro “JuM” alŝutis ĝin por ĉiuj – domaĝe al “Mevo”, Akademiano.

“Mevo” klarigas sian ĉagreniĝon: “Mi iom antaŭtimas, ke de nun ĉiu retumulo, elŝutinta PAGon, komencos vaste kaj dise prezenti ĝiajn paragrafojn sen bone kompreni, pri kio ili temas. Do, se 'la popolamasoj' vaste ekuzos tiun libron, kiu fakte destinitas 'por lingvaj elituloj', la efiko povas esti mala, ol tiu, kiun oni esperis.”

Mi ne povus pli konsenti! Esperanta gramatiko estas destinita por ni, fundamentistoj, kiuj predikas La Fundamenton kiel pastroj predikis la latinlingvan Biblion al la popolamasoj – avertante pri “pekoj” kontraŭ Zamenhof! Ni estas la lingvaj elituloj! Kaj baldaŭ mi, sam-akademiano, sidos dum la kunsidoj apud “Mevo”, jam-akademiano.

Do mi elŝutas PAG-on. Laŭ ĝi la vorto kiel en la frazo pala kiel neĝo estas prepozicio, sed tion mi jam sciis. La aŭtoroj skribas plue: “Por pasiaj kompletigemuloj oni povas prezenti ankaŭ tian solvon de la problemo, kiu ebligas la kompletigon. Nome oni povas rigardi kiel kompara partikulo.”

Sed kio estas partikulo? PAG skribas nur ke partikulo ne estas adverbo. Mi konsultu PIV. Laŭ ĝi: “partikul/o Morfemo ne necesa en la frazsintakso, sed laŭsence elektebla - - ekz. ne, nur, ja, la”.

Nun mi komprenas! Eblas ellasi la komparan kiel sen rompi la frazon. Mi retelefonu al la Akademio.

A: Akademio, bonan tagon.

M: Estas mi!

A: Aĥ, vi. Denove. Kion vi volas nun? Mi ĵus estis kontrolonta ke miaj vortaroj estas en alfabeta ordo.

M: Mi parolas vi.

A: Kion??

M: Mi parolas vi. Mi pensas vi. Mi estas same scianta vi. Mi estas ti-i-i-om resanigita! Ĉu mi nun povas esti Akademiano? ...Ha lo?

Tut tut tut tut tut tut...

Ĉu mi ne sufiĉe emfazis la tiom-on? Ho Zamenhof se oni kredis ke mi estas tiom-kiom-isto!

Ne-Zamenhofa morno

Sed ĉu de Hoog vere ne prifajfis pri la Zamenhofa lingvo? En 1978 aperis lia libro, La senpera verbigo de adjektivoj, en kiu li argumentas ke verboj kiel beli estas Zamenhofaj, malgraŭ la fakto ke Zamenhof ne uzis ilin. Male, en Du malsanoj, li argumentas ke komparoj per tiom-kiom estas ne-Zamenhofaj, malgraŭ la fakto ke Zamenhof ja uzis ilin.

En la cirkonstancoj estas alloge suspekti ke de Hoog simple ŝatis kiel kaj belas sed, kontraste, malŝatis tiom. Kun vortoj de la aŭtoro: “Tio ne estas afero de gusto! La fonetika valoro de -om estas multe pli peza ol tiu de -el [. I]u teksto kun multaj kiel-oj restas flua kaj facile elparolebla, dum la sama teksto kun kiom-oj sonas peze, 'morne.'”

Patrik Austin